Het was een refrein in de talloze in memoriams voor de ons zo plots ontvallen Bernard Dewulf (1960-2021). De dichter, essayist en kunstcriticus, zo klonk het alom, vond 'diepgang in het alledaagse' of zocht 'de diepzinnigheid aan de oppervlakte'. Ook werd hij 'een melancholicus' genoemd 'die graag vanuit de luwte naar de wereld keek'. Allemaal ware woorden, natuurlijk. Die hem wellicht een schampere, zij het minzame monkellach hadden ontlokt.

Toch deden deze epitheta hem ook tekort: het banale was bij Dewulf altijd een springplank naar iets hogers, iets onvatbaars. Geen mystiek, welnee. Maar wel een route naar wijdere horizonten én uitgepuurde inzichten. 'Het doodgewone' was nooit het eindpunt. Dewulf was eerst en vooral een bevlogen kijker. Vanuit zijn 'loerhoek' toonde hij zich een alziende, onvermoeibare betrapper van 'de schitterende futiliteit van onze eigen kleine geschiedenissen'. Van ogentroost kreeg de schrijver nooit genoeg. Kijken bedreef hij met consciëntieuze hartstocht én gecultiveerde traagheid. En dat vatte hij vaak in staccatozinnen waarin hij soms op de vierkante centimeter met zichzelf leek te dribbelen of een-tweetjes met de taal volvoerde.

'Intussen zit ik propvol taal. Ik ben mijn eigen dikke woordenboek geworden - waar ik in de iele jongenskamer aan begonnen ben', klinkt het in het zopas postuum verschenen Jaargetijden, waarin we - volgens de cadans van de seizoenen - nog een keer in zijn universum mogen binnenbreken. En dat bevindt zich alweer dicht bij huis, schuifelend van de eettafel naar een stoel in de tuin, naar zijn werkkamer of rondstruinend in de buurtsuper. De dichter-essayist wordt minder mobiel, moet vaker naar de dokter en voelt zich niet in zijn sas. Maar hij is blij dat de seizoenen de dagen en de weken ritmeren: 'Anders waren we overgeleverd aan de druppelteller van de seconden.' Kon hij weten dat de winter zijn laatste zou worden?

Uiteraard zijn er de opgroeiende kinderen: zijn zoon, die zich aan de ontbijttafel onder zijn hoodie verschuilt maar aan wie hij wél de bloemenpracht in de tuin demonstreert. Of zijn dochter die meerderjarig wordt: 'Toen pas ben ik hevig geschrokken: er is een vrouw gegroeid in mijn huis. Terwijl ik er jaren bij stond.'

Evengoed wordt Dewulf bevangen door de zinnelijkheid van ontblote vrouwenruggen op een augustuszomerdag. 'Mijn taal, dat weet ik intussen al jaren, loopt over van de woorden voor de verschijningsvormen van de vrouw. Terwijl je zou denken, daar zijn geen woorden voor, alleen al voor die geile snee in de naakte rug, is het tegendeel waar.' Dewulf schaamde zich niet voor de male gaze. Hij gaf er zich gulzig aan over, om hem per direct ook te ontrafelen én te dissecteren.

Nog zo'n vast Dewulf-ritueel: een essay lang rond een of een aantal woorden cirkelen. Het zijn ware etymologische omsingelingsacties. Dat doet hij hier bijvoorbeeld met 'vroeger' of 'later', met het begrip 'morsigheid' of met de 'lach'. Of met 'het' en 'er': 'Twee van de mooiste, want ongrijpbaarste woorden in mijn taal.'

Hoewel Jaargetijden - sluitstuk van De dagen-reeks - zeker ook lichtvoetiger sequensen bevat, kun je er niet omheen hoe vaak hij aan de dood refereert, soms akelig precies vooruitblikkend op zijn 'verdwijnvrees', dan weer de inventaris opmakend van de 'vrouwelijke Drievuldigheid' van zijn vroege doden: 'De Maria, de Elektra, de Julia van mijn eigen kleine mythe. Of een soort Bermudadriehoek. (...) De moeder aan alcohol en pillen, de zus aan een hartaderbreuk en de geliefde in een verkeersongeluk.'

Verdwijnpunt

Hij beschrijft intens hoe een ongefilterde 'angst enkelvoud' hem overvalt: '(...) Deze angst bijt als een kou. Soms zelfs als een zuur. Dat doet pijn.' Om chronische vormen aan te nemen: 'Als memel in hout is angst met de jaren in mijn botten gekropen. Om de ziel niet te noemen.'

Vriendschap is een andere rode draad in dit boek. Vrienden die hem terechtwijzen, hem aanporren of met wie het gewoon goed toeven is op een terras. Er is die Amerikaanse vriendin die hem openlijk zegt: 'You're an open wound. En daar moest ik nu maar eens mee ophouden, vindt ze.'

Dewulf etaleert in Jaargetijden openlijker dan ooit zijn kwellingen. Tegelijk is hij lucide over zijn lichaam, zijn falen en fouten. Als diezelfde vriendin hem vraagt hoe hij zich voelt, antwoordt hij: 'Vanishing.' Zeer fysiek, zeer aanschouwelijk stelt hij zich de dood voor: 'Ik weet dat hij in en om mij huishoudt. Ik weet dat hij mijn nachten, dagen, woorden, handelingen, liefdes en vriendschappen besluipt. Mijn hart, pancreas, lever, longen, pik, prostaat, mijn lust. Mijn hersenen, mijn aders, mijn geheugen.' En er is het besef: 'De dood zelf is niet kiekbaar.' In een pakkend naschrift mijmert Dewulf zelfs over zijn 'verdwijnpunt', het punt waarop niemand hem nog zal herinneren. Dat lijkt hem zwaar te vallen.

Met Jaargetijden stelt Dewulf zijn vanishing point postuum met brio uit. Het is uiteindelijk een strak gecomponeerd, ontwrichtend adieu geworden van een man zich altijd weer in de armen van de weemoed wierp. Toch lees je dit ook als een kroniek van uiterst gretig leven en observeren.

Verberg tekst

Drie weken voor zijn plotselinge dood op 23 december 2021 leverde de Vlaamse dichter, essayist en columnist Bernard Dewulf, 61 jaar, bij zijn uitgever het manuscript in van wat zijn laatste boek zou blijken te zijn. Jaargetijden vormt samen met Kleine dagen (2009) en Late dagen (2016) een drieluik van miniaturen vol stilistisch verfijnde observaties van het alledaagse.

Kleine dagen werd bekroond met de Libris Literatuurprijs 2010. De jury prees het lef van de schrijver om 'het aller, allergewoonste, dat tegelijk het meest dierbare is', het opgroeien van zijn eigen kinderen, tot onderwerp te kiezen. 'Hun kleine schommelingen', schreef Dewulf, 'de schokjes in hun ontwikkeling; ze wikkelen zich af onder mijn ogen.'

Dewulf werd bij leven zeer bewonderd. Maar na de bekroning voor Kleine dagen haalde een aantal critici hard uit. 'Een taal die moet doorgaan voor poëtisch', smaalde NRC Handelsblad. 'Onverdraaglijke truttigheid en ijdelheid', schreef de Volkskrant. Ik kan die reactie wel begrijpen, maar voel die niet na. Veel van de observaties van Dewulf zijn herkenbaar en ontroerend. Geluk en vertedering spatten ervan af - en dan liggen sentimentaliteit en oppervlakkigheid op de loer.

Toch is Dewulf niet aan die gevaren bezweken. Daar was hij te slim, scherp en ironisch voor en bezat hij te veel zelfspot en reflectievermogen. Hij kon verdomd goed kijken - en zijn blik vangen in zinnelijke zinnen en klare taal. Hij keek vol verwondering en zeer precies naar kunst, naar schilderijen, naar beelden, naar vrouwen, naar zijn vrouw, naar zijn kinderen. Maar ook naar de zee of hoe het heiige herfstlicht zijn tuin binnenviel.

Ik geloof dat het Schopenhauer was die heeft beweerd dat die boeken het mooiste zijn die nergens over gaan. Is schrijven over niets niet eigenlijk het mooiste en het moeilijkste? Dan kan alleen de stijl de schrijver redden. Misschien was Bernhard Dewulf wel op z'n best als hij géén onderwerp had.

Tegelijk zitten die bundels miniaturen - of eigenlijk is 'bundel' geen goed woord, dat veronderstelt dat hij zijn verhaaltjes eenvoudig bij elkaar heeft geveegd - veel vernuftiger in elkaar dan je zo zou zeggen. Het zijn composities waarin associatief en melodieus van de ene observatie of gedachte naar de andere wordt overgesprongen. De herkenbaarheid, het autobiografische zou weleens bedrieglijk kunnen zijn. Als je goed kijkt, zie je dat veel van zijn indrukken zijn verschenen voor zijn geestesoog. Ze stammen uit de verbeelding.

In Jaargetijden hebben geluk en vertedering, en dat proces was in Late dagen al in volle gang, plaatsgemaakt voor melancholie. Maar de manier waarop Dewulf zich kwetsbaar toont is gebleven. 'You're an open wound', zegt een Amerikaanse vriendin tegen hem. 'Don't walk around like that anymore.' Inmiddels doet hij dat dus niet meer.

De tijd verglijdt. Mijmeren. Het huis van de schrijver wordt leger en leger, zijn kinderen zijn volwassen. Hij spreekt met zijn vrienden meewarig over 'vroeger'. Hem wordt een spiegel voorgehouden. Hij kijkt naar het portret van zijn geliefde, jonggestorven moeder op zijn werktafel. Hij luistert naar de stilte. Hij doorwaakt zijn nachten. Zijn knoken kraken.

Toch weigert hij, chronisch melancholicus, zichzelf ziek te noemen. 'Ik vind mezelf haast de gezondste mens die ik ken. En ik hou van andere gezonde mensen, dat wil zeggen: schijn nieuw voorjaarslicht over hun dagen en ze splijten. Even weten we dan niet meer waar we bestaan, in het dodelijke licht van de dagen. Omdat we van splijtstof gemaakt zijn.'

De dood is nooit meer dan één zin weg. 'Ik lig niet wakker van de dood, wel van de volgende dag', concludeert hij in de winter van zijn Jaargetijden. Het is tragisch om je te realiseren dat er voor Bernard Dewulf geen volgende dag meer is, maar in zijn werk blijven hij en de dood altijd aanwezig, zoals het licht of het nieuws of motregen. 'Ik weet dat hij er is. Net als ik. Wij zijn er samen. Als ik er niet was, zou hij er ook niet zijn. Wij zijn tegelijk geboren. Hij is even oud als ik, maar heeft geen leeftijd.'

****

AtlasContact; 240 pagina's; € 21,99.

Verberg tekst

Een autobiografische literaire roman waarin de auteur reflecteert op het ouder worden. Zijn kinderen gaan uit huis en hij bevindt zich vooral thuis aan de eettafel, zijn bureau en aan de stamtafel in het café. Hij beleeft vaak slapeloze nachten en denkt veel over de dood, maar ook over de doodgewone dingen van het dagelijkse bestaan, over vriendschap en schoonheid. Het boek is in beeldende, talige stijl geschreven. Met name geschikt voor een literaire lezersgroep. Bernard Dewulf (Brussel, 1960 - Antwerpen, 2021) was een Belgische dichter, schrijver en scenarist. Zijn werk werd in meerdere landen uitgegeven en won verschillende literaire prijzen, zoals de Dirk Martensprijs, de Inktaap en de Toneelschrijfprijs.